Drewno, jako materiał pochodzenia organicznego, narażone jest na działanie grzybów i owadów niszczących materiał drzewny i powodujących, że zmniejsza się jego wartość jako surowca.
Grzyby i owady atakują także wadliwie lub niedostatecznie zabezpieczone elementy budowli lub konstrukcje budowlane. Szczególny wpływ na degradację elementów budynku mają grzyby pleśniowe, które rozwijają się na powierzchni ścian oraz pod ślepymi podłogami powodując zjawisko pleśnienia i wpływając na destrukcję tynków wewnętrznych, tapet, boazerii i konstrukcji drewnianej podłogi, a także działają niekorzystnie na zdrowie ludzi przebywających wewnątrz.
Grzyby obejmują około 100 tysięcy opisanych gatunków organizmów, lecz szacowana ilość gatunków grzybów na kuli ziemskiej może nawet sięgać 1,5 miliona. Są to organizmy cudzożywne, żyją więc jako pasożyty lub saprofity i do swojego rozwoju potrzebują wilgotnego środowiska.
Ciało grzybów składa się z cienkich bezbarwnych lub kolorowych nitek, zwanych strzępkami, które tworzą grzybnię. To właśnie grzybnia dostrzegana jest w formie puszystych nalotów na powierzchni materiałów.
Grzyby odżywiają się poprzez przetwarzanie substancji organicznej innych organizmów. W poszukiwaniu pokarmu i odpowiednich warunków rozwoju przerastają podłoże, którym może być gleba, drewno lub inne substancje organiczne. W przypadku grzybów pasożytniczych środowiskiem rozwoju może być także wnętrze innych organizmów żywych.
W zależności od budowy strzępek i sposobu rozmnażania się, grzyby są dzielone na klasy.
Grzyby domowe są grupą grzybów występujących w budynkach oraz konstrukcjach drewnianych zbudowanych
na otwartej przestrzeni.
Grzybami domowymi określa się te gatunki, które żyją w budynkach i głównie żywią się drewnem oraz innymi materiałami organicznymi, takimi jak np. płyty pilśniowe, płyty wiórowe, płyty paździerzowe, maty trzcinowe i słomiane, wykładziny typu lentex, tapety, farby klejowe, itp., powodując ich destrukcję. Niektóre z grzybów domowych atakują elementy drewniane znajdujące się na zewnątrz budynków, np. ogrodzenia, altany, elementy szklarni, rusztowania, drewno składowane na placach budów, tartakach i w lesie. Drewno zaatakowane przez grzyby domowe staje się coraz lżejsze, czyli zmniejsza się jego gęstość objętościowa.
W niszczeniu drewna istotną rolę odgrywają grzyby zgromadzone w klasach:
– Workowce
– Podstawczaki
– Grzyby niedoskonałe
Podział grzybów ze względu na siłę niszczącą i częstotliwość występowania w drewnie | |
Grzyby | Opis |
– grzyb domowy właściwy (Serpula lacrymans) |
Grzyby najczęściej występujące w budynkach i powodujących bardzo szybki i rozległy rozkład drewna. Grzyby z tej grupy mogą w optymalnych warunkach całkowicie rozłożyć drewno w ciągu jednego roku lub kilku lat. |
– wroślak rzędowy (Trametes serialis) – grzyb podkładowy (Lentinus lepideus) – grzyb słupowy (Gloeophyllum sepiarium) – wroślak rzędowy (Trametes serialis) – gmatwek dębowy (Daedalea quercina) – hubka różnobarwna (Trametes versicolor) |
Grzyby mniej szkodliwe. Grupa o dość wysokiej, lecz nieco mniejszej sile niszczenia i o występowaniu gniazdowym. |
– grzyb składowy (Peniophora gigantea) – powłocznik gładki (Corticium laeve) – czuprynka kulista (Chaetomium globosum) |
Grzyby o niewielkiej szkodliwości, powodujące powolny i powierzchniowy rozkład drewna. Rozwijają się w warunkach bardzo dużej wilgotności |
DEGRADACJA DREWNA
• Klasyczny rozkład drewna
– charakteryzuje się silną i głęboką zmianą struktury drewna. Najgroźniejszą grupę grzybów niszczących drewno w budynkach mieszkalnych stanowią grzyby domowe.
Rozkład celulozy, hemicelulozy i ligniny wchodzących w skład komórek drewna powoduje zmniejszenie wszystkich parametrów wytrzymałości drewna.
Gdy zaatakowana przez grzyba zostanie celuloza, to wtedy drewno ulega brunatnemu rozkładowi. Rozłożone drewno przybiera wtedy kolor brunatny. Powodem tego jest wydzielanie przez grzyby do drewna enzymów celulolitycznych, które wywołują rozkład białej celulozy poprzez przerywanie jej długich łańcuchów. W ten sposób drewno traci swoją wytrzymałość oraz spoistość, pęka wzdłuż i w poprzek włókien, staje się kruche i łatwo rozciera się na proszek. W optymalnych warunkach, w przypadku porażonego grzybem drewna sosnowego, gęstość objętościowa drewna obniża się o około 7% miesięcznie, wytrzymałość na ściskanie i na zginanie ulega obniżeniu odpowiednio o 20% i 50% w ciągu 30 dni.
Biały rozkład drewna wywołany jest grzybami, które atakują jednocześnie wszystkie składniki drewna. Drewno ma wówczas biały kolor i włóknistą budowę, jest bardzo miękkie lecz nie spękane. Biały rozkład jest rzadziej spotykany w budynkach, występuje głównie w żywych drzewach oraz w drewnie na składowiskach. Jednak po przerobie drewna i jego wbudowaniu grzyby rozkładu białego mogą się dalej rozwijać.
Aktywny rozkład następuje w przedziale wilgotności bezwzględnej drewna 25-85%, lecz optimum procesu występuje w wilgotności 40-55%.
Rozwojowi grzybów sprzyja wilgotność drewna utrzymująca się na poziomie wyższym niż 20%
Czynniki niezbędne do rozwoju grzybów:
– Odpowiednia pożywka w formie niezabezpieczonego chemicznie drewna lub innego materiału lignocelulozowego
– Odpowiednia temperatura w zakresie około 5-35°C (optimum18-27°C) i odpowiednia wilgotność powietrza 50-100%.
– Wilgotność drewna w przedziale od 20% do około 80% (optimum 36-40%)
– Brak ruchu powietrza – brak wentylacji pomieszczenia
Etapy biodegradacji drewna | |
Etap | Opis |
Początkowy | Ubytek masy drewna nie przekracza 5%. Grzyby zaczynają wrastać w komórki drewna. Zmiany spowodowane porażeniem grzybem nie są zauważalne przez użytkownika. |
Wczesny | Ubytek masy drewna wynosi do 10%. Pojawiają się minimalne zmiany faktury i barwy drewna. Drewno zaczyna tracić odporność na obciążenia dynamiczne. |
Pośredni | Następuje obniżenie własności fizycznych i mechanicznych drewna. Drewno ulega odkształceniom. |
Zaawansowany | Drewno nie spełnia swojej funkcji konstrukcyjnej – widoczne są spękania, znaczne ubytki masy oraz zmiana barwy drewna. |
JAK ROZPOZNAĆ
Strzępki grzyba, z powodu bardzo małych wymiarów, są niewidoczne gołym okiem. Najczęściej jedynym dostrzegalnym objawem obecności grzyba w drewnie jest zdegradowanie drewna. Zdarza się jednak, że grzyb wytwarza powierzchniowe twory pozwalające stwierdzić jego obecność w drewnie jeszcze we wczesnym stadium rozwojowym. Są to grzybnia powierzchniowa, sznury grzybniowe i owocniki. Pozwalają one nie tylko rozpoznać obecność grzyba w drewnie, ale również określić gatunek grzyba, by w porę podjąć środki zaradcze.
Grzybnia powierzchniowa może mieć formę puszystą, watowatą, zbitą i mięsistą, przypominającą pergamin lub zamsz, o grubości kilku – kilkunastu centymetrów lub drobną formę przypominającą pajęczynę. Grzybnia powierzchniowa tworzy się na elementach drewnianych i otaczających je murach.
Sznury grzybniowe wyrastają z grzybni w postaci okrągłych, owalnych lub płaskich wstęg. Grubość sznurów grzybniowych wynosi od jednego do kilkunastu milimetrów, natomiast długość może osiągać kilkanaście metrów. Sznury rozrastają się na drewnie oraz na powierzchni innych materiałów, przerastają mury i beton.
Owocniki grzybów są kolorowe i przybierają kształty kapelusza, kopytowatej konsoli, listwy, muszelki, wachlarza.
Rozkładające się drewno, oprócz zabarwienia zmienia także inne cechy fizyczne, np. zapach lub gęstość objętościową.
GRZYBY ATAKUJĄCE TARCICĘ I WYROBY Z DREWNA
Najczęściej porażenie drewna grzybami występuje tuż po ścięciu drzewa i w trakcie jego składowania. Jeżeli ścięte drzewo lub wyprodukowana tarcica ma przez dłuższy czas kontakt z glebą, to nastąpi zaatakowanie drewna przez grzyby rozkładu brunatnego, białego i szarego oraz powolny rozkład surowca. W tym czasie mogą się także pojawić żółte zaplamienia na drewnie dębowym spowodowane atakiem grzyba Paecilomuces variotii. Przebarwienia te nie dotyczą tylko powierzchni tarcicy, przechodzą one w głąb drewna i są nieusuwalne podczas obróbki surowca. Szerzej o tym problemie pisaliśmy w poprzednim numerze Profesjonalnego Parkietu w artykule „Wady suszenia drewna”.
Drewno porażone grzybami ma mniejszą trwałość techniczną i użytkową, przejawiającą się w utracie twardości
i wytrzymałości posadzki drewnianej, a w następstwie jej powolną degradację.
Niezwykle ważne jest, by przy budowaniu konstrukcji drewnianych (w przypadku parkieciarstwa będą to konstrukcje podłóg podniesionych – tzw. ślepe podłogi, czy konstrukcje tarasów) stosować drewno chemicznie zaimpregnowane przeciw wystąpieniu grzybów.
Zagrzybienie surowca przeznaczonego na posadzki drewniane spowoduje zmniejszenie wartości technicznej deszczułek, głównie ich wytrzymałości i twardości.
Problemem natury estetycznej będzie występowanie żółtych plam na dębie, natomiast wielką niewiadomą może okazać się porażenie grzybami drewna egzotycznego. W klimacie tropikalnym występuje ogromna liczba grzybów, których wpływ na drewno i organizmy ludzkie jest nie do końca przebadany.
Jeżeli zamontujemy parkiet wytworzony z gatunków europejskich, to możemy mieć pewność, że jeżeli poziom wilgotności drewna będzie utrzymywał się poniżej 20%, to nie nastąpi rozwój grzyba.
Inaczej wygląda to w przypadku drewna egzotycznego. Najczęściej parkiet, dla potrzeb długiego, morskiego transportu, jest szczelnie zapakowany w folię. Jeżeli drewno było wcześniej porażone grzybami i niedostatecznie wysuszone, to dalszy rozwój grzyba może następować już w trakcie transportu. Drewno egzotyczne jest bardzo kolorowe, czasami na jego powierzchni występują naturalne zaplamienia i przebarwienia, trudno więc będzie wizualnie rozpoznać zagrzybienie materiału. Naszą uwagę zwróci jednak nienaturalny zapach drewna – może on być pleśniowy, słodkawy, kwaśny lub ostry. Jeśli do tego dojdzie zawyżona wilgotność parkietu i dziwne, nie charakterystyczne dla tego gatunku przebarwienia oraz miękkość drewna, należałoby się zastanowić, czy taką posadzkę zabudowywać. Należy także zdać sobie sprawę z faktu, że grzyby terenów tropikalnych żyją w innych warunkach klimatycznych, więc reguły, które stosuje się do grzybów domowych mogą się do nich nie odnosić. Ponadto wiele gatunków drewna egzotycznego wykazuje wysoką higroskopijność, więc w naszych warunkach klimatycznych, głównie w sezonie letnim, kiedy występuje wysoka wilgotność powietrza, trudno będzie utrzymać niską wilgotność parkietu. A to z kolei stwarza niebezpieczeństwo uaktywnienia się grzybni lub jej rozwoju.
Kuczyńska-Cichocka
Artykuł ukazał się w czasopiśmie „Profesjonalny Parkiet” w 2008 r.